1) سريعترين پستاندار روي كره زمين
یوزپلنگ آسیایی Acinonyx jubatus venaticus
دست و پاهاي بلند، بدنى باريك و كشيده، سينه فراخ و شكم بالاي او شبيه تازي است ولي بر خلاف سگ سانان سر كوچك و گرد، پوزه اي كوتاه و گوش هايي كوچك و گرد دارد. به طور كلي مي توان آن را به" سگي با كله گربه" تشبيه نمود. رنگ پشت زردكمرنگ تا زرد متمايل به قرمز و زير بدن سفيد است. خالهايى گرد، سياه و توپر و موهايى زبر و نسبتا كوتاه دارد. در بالغين خال هاي روي دم تدريجا در نيمه انتهايي به حلقه هايي بدل مي شود كه سياه رنگ اند و آخرين حلقه پهن تر است. سر يوزپلنگ كوچك و گرد است و چشمانش در بالاى كاسه سر قرار دارد. خط سياه شكيلي معروف به خط اشكي از گوشه چشمان يوزپلنگ تا اطراف بينى و دهانش امتداد دارد كه احتمالا چشمان او را از آفتاب مصون مي دارد و در شكار به او كمك مي كند. جانور بالغ ناخن‌هايى كند و نيمه تورفته دارد كه برخلاف ساير گربه سانان جمع نمي شوند.( هرچند بچه ها تا 6 ماهگي قادرند ناخن ها را جمع كنند.)
اندازه: طول سر و بدن يوزپلنگ بالغ بر ۱۱۲ تا ۱۳7 سانتيمتر، طول دم ۶4 تا 86 سانتيمتر و بلندى شانه‌هايش 71 تا 84 سانتيمتر است و وزن حيوان به ۳۴ تا ۵۴ كيلوگرم مىرسد. جنس نر يوز اندكى بزرگتر از جنس ماده است.( اين اندازه ها مربوط به نمونه هاي جمعيت آسيايي است)
خصوصيات: برخوردارى از ستون فقرات انعطاف‌پذير، كبد و قلب بزرگ، سوراخ بينى گشاد، ظرفيت بالاى ريه، بدن عضلانى و باريك، يوزپلنگ را تيزروترين شكارچى جهان ساخته است. آنها قادرند با سرعتي معادل 110 كيلومتر در ساعت بدوند.
زيستگاه: يوزپلنگ در دشت هاي بازو تپه ماهورهاي واقع در مناطق استپي و بياباني نيمه كويرى و زيستگاههاى باز ديگرى كه طعمه در آن وجود داشته باشد ديده مي شود. در ايران تعداد معدود يوزپلنگ آسيايى باقيمانده در مناطق حاشيه اي كوير مركزي يافت مي شوند
عادت و رفتار : يوزپلنگ از نظم اجتماعى منحصربه‌فردى برخوردار است. در ايران مطالعاتى درباره يوزپلنگ صورت نگرفته است، اما مطالعات انجام شده در آفريقا نشان مي دهد كه يوزپلنگ ماده به استثناي زمان مراقبت از توله ها به تنهايي زندگى مي كند و يوز پلنگ نر در مراقبت از بچه ها نقشي بر عهده ندارد. توله ها به مدت هجده ماه در كنار مادرشان مي مانند و طي اين دوره كه از اهميتى بالا در در زندگى توله ها برخوردار است، چگونگى شکار و گريز از گزند شكارچيان ديگر مانند پلنگ، كفتار و گرگ را مي آموزند.
در ۱۸ ماهگى توله ها از مادر جدا مي شوند. از اين پس ممکن است توله‌ها با هم‌شيران خود حتى تا ۶ ماه به سر برند. در دو سالگى هم‌شيران مادهْ بقيه را ترك مي کنند و نرهاى جوان با هم مي مانند. در واقع نرها به تنهايى يا همراه با برادران خونى خود زندگى مي كنند اما ماده ها به جز زمان بچه داري، تنها زندگي مي كنند. برخى از اين گروهها براى خود حوزه اي تعيين ميكنند تا يوزپلنگ ماده را براى جفت‌گيرى جلب کنند. اين حوزه ها اغلب در جاهايى است كه در آن طعمه و آب كافي وجود داشته باشد. در فصل جفت گيري هر نر براي خود قلمروي را انتخاب مي كند، در اين فصل نزاع هاي خشني ميان نرهاى گروه در دفاع از حدّ و مرز قلمرو‌شان صورت مي گيرد. يوزپلنگ ها معمولاً صبح زود يا غروب به شكار مي روند، پس از انتخاب طعمه كه معمولا حيوانات ضعيف تر مي باشند به صورت غير محسوس به آنها نزديك شده و پس از رسيدن به فاصله حدود ۱۰ تا ۳۰ متر حمله ناگهاني خود را شروع مي كنند، پس از به زمين انداختن طعمه گلوي او را با دندان هايش فشار مي دهد تا خفه شود. تعقيب طعمه معمولا ۲۰ ثانيه و به ندرت بيش از يك دقيقه بطول مى انجامد و در اين زمان بيش از 500 متر شكارش را دنبال نمي كند. قريب به نيمى از تعقيب‌ها موفق‌آميزند. برخي اوقات شكارچيان ديگر نظير گرگ طعمه او را از چنگش بيرون مي آورند. يوزپلنگ مانند پلنگ قادر به پنهان كردن طعمه اش از دسترس ساير گوشتخواران نيست و به همين دليل بعد از خوردن يك وعده غذا در بيشتر اوقات باقيمانده را از دست مي دهد.
توليدمثل: بلوغ جنسى در حدود ۲۰ ماهگى رخ مي دهد. زمان بارداري 95 روز و تعداد توله‌ها 1 تا 6 و معمولا ۴ تا ۵ عدد است. توله ها در هنگام تولد حدود ۳۰۰ گرم وزن و ۳۰ سانتيمتر طول دارند. رنگ آنها خاكسترى تيره است و موهاى بلندي بر پشتشان دارند. اين موها چند فايده دارد، از جمله استتار آنها در ميان بوته زار هاي خشك و پنهان نگاهداشتن آنها از ديدرس شكارچيان ديگر. اين موها همچنين توله يوز را به" رودك كه حيوان مهاجمي است شبيه مي کند، که نوعى جنبه دفاعى دارد. بچه ها به دليل جمع شدن ناخنها تا شش ماهگي قادرند از درخت بالا بروند
تغذيه: يوزپلنگ در ايران عمدتاً از جبير، آهو، قوچ و ميش، كل و بز و خرگوش وحشي تغذيه می کند
تهدیدات
تعغیرات زمینی تأثیرگذارترین عامل در اکوسیستم یوزپلنگ میباشد.آزار اذیت از طرف انسان ٬ کاهش زیستگاهها و پراکنده شدن زیستگاهها٬ گسترش بیابانها و شکار منابع غذایی یوزپلنگها مثل غزالها و مخصوصا شکار حیوانات برای سرگرمی یا برای تجارت از علل کاهش نسل این حیوان بوده‌است.بر طبق گزارش سازمان محیط زیست کشور این کاهش مخصوصا در بین سالهای ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۱ بوده‌است.
اکنون یوزپلنگها در تعداد بسیار کم و در نواحی پراکنه زیست می‌کنند و این غلظت کم جمعیتی به خاطر کاهش جمعیت قوچ و آهو به علت از بین رفتن مراتع و همزمان با آن آزار و ادیت یوزها از سوی انسان میباشد.تا زمانی که در ایران مناطق حفاظت شده تنها زیستگاه باشند و فقط یک ویژگی از ویژگیهای لازم را داشته باشند و فکری برای منابع غذایی یوزها نشود مدیریت باید به فکر اصلاح شرایط موجود باشد.
زغال سنگ ٬مواد مخدر و یوز پلنگ:زغال سنگ ٬ آهن و مس سه فلزی هستند که در سه استان در ایران و میان زیستگاههای یوز پلنگ یافت شده‌اند.تخمین زده می‌شود در دو منطقه زغال سنگ بافق و آهن نایبند بیشتر جمعیت یوزپلنگها بیرون از منطقه حفاظت شده باشند.خود استخراج معدن تهدیدی برای یوزها نیست.بلکه خطر اصلی به خاطر احداث جاده برای این معدن و رفت و آمد انسان در این جادها باعث نزدیکی بین انسان و یوز می‌شود و دسترسی انسانها را به یوز در مخصوصا بیرون از مناطق حفاظت شده افزایش می‌دهد.در مرز ایران و افغانستان و پاکستان هنوز گذرگاههایی وجود دارد که تبهکاران مسلح و قاچاقچیان مواد مخدر از آن طریق مواد مخدر را در مرکز و غرب ایران پخش می‌کنند٬آنها باید باید برای این کار از میان زیستگاههای یوز گذر کنند و یوزها مخصوصا در بیون از مناطق حفاظت شده تلفات بسیاری می‌دهند.سه کشور ایران ٬افغانستان و پاکستان نمی‌توانند کاری اساسی ترتیب دهند .این اطلاعات بر طبق تحقیقات آقای اسدی در سال ۱۹۹۷ بوده‌است اما اکنون اطلاعات موثقی در دسترس نیست.
تلاش در حفظ منابع طبیعی
پروژه‌ای توسط سازمان حفاظت از محیط زیست ایران به همراه سازمان بین المللی طرح توسعه برای نگهداری از یوزها انجام شده‌است که از آن جمله دورهای آموزشی برای چوپانان منطقه‌است که بتوانند یوز را از سایر حیوانات گوشتخوار که برعکس یوز به گله‌ها حمله می‌کنند مانند سیاه گوش٬ گربه وحش ٬گرگ ٬پلنگ٬کفتار راه راه تشخیص دهند.پروژه دیگر استفاده از اهالی محل برای حفاظت از یوزها در طبیعت بود.
ايران كه از گذشته‌هاي دور، مهد رواج هنر و فن يوزداري و شكار جانوران با يوزهاي‌تربيت شده بوده، در حال حاضر تنها پرچمدار حفاظت از اين گونه در قاره كهن آسيا محسوب ميشود و 5 استان يزد، سمنان، كرمان، اصفهان و خراسان شمالي، ميزبان يوزپلنگ ايراني هستند.
اين جانور استثنايي و شگفت‌انگيز در حالي براي بقاي خود بشدت نيازمند توجه ايرانيان است كه متاسفانه شكار طعمه‌هايش، بخصوص قوچ، ميش، آهو، كل و بز زندگي اين جانور را در مخاطره قرار مي‌دهد و احداث جاده‌هاي بدون ارزيابي و غيراستاندارد نيز باعث افزايش تلفات يوزپلنگ‌ها براثر برخورد با خودروهاي عبوري ميشود. احتمال انقراض اين موجود استثنايي وكم توجهي ما انسانها به اين شاهكار خلقت موجب شده 9 شهريور به عنوان «روز ملي حفاظت از يوزپلنگ ايراني» پيشنهاد شود تا دوستداران حفظ محيط زيست اين مرز و بوم با انجام فعاليت‌هاي نمادين و معرفي يوز، در جهت حفظ اين گربه‌سان در حال انقراض تلاش كنند.
در حال حاضر در قاره آسيا، ايران آخرين سنگرگاه يوزپلنگ محسوب ميشود. به طوري كه تنها 70 تا 100 قلاده از جمعيت جهاني 9000 تا 12000 قلاده‌اي يوزپلنگ‌ها در دنيا، در خارج از قاره آفريقا و فقط در ايران وجود دارند. به همين دليل 9 شهريور از سوي حاميان يوزپلنگ ايراني، روز حفاظت از اين جانور شگفت انگيز نام گرفته است. دليل نامگذاري اين روز مربوط به يك‌تراژدي است كه در همين تاريخ در سال 1373 رخ داد. در آن روز، يوزپلنگ ماده اي همراه با 3 توله چندماهه خود به نزديكي شهرستان بافق يزد آمد، ولي موردحمله چند فرد غيرمحلي قرار گرفتند. يوزپلنگ مادر ناچار به فرار شد، 2 توله ازبين رفتند و سومين توله نجات يافت تا سال‌ها نشانگر ناآگاهي ما ايرانيان درباره اين ميراث ارزشمند كشورمان باشد. ماريتا، نام توله يوزپلنگي بود كه بيش از 9 سال در پارك پرديسان تهران زندگي مي‌كرد و تنها يوزپلنگ آسيايي دنيا در اسارت به شمار مي‌رفت. براين اساس، جمعي از تشكل‌هاي غيردولتي كشور با همكاري پروژه حفاظت از يوزپلنگ آسيايي و به پيشنهاد انجمن يوزپلنگ ايراني در سال 1386، روز نهم شهريور را روز حفاظت از يوزپلنگ نامگذاري و تلاش كردند با برگزاري برنامه‌هاي آموزشي متعدد در تهران و شهرها و روستاهاي اطراف زيستگاه‌هاي يوز در سرتاسر كشور به آموزش مردم درباره اين گربه‌سان ارزشمند كشورمان بپردازند
پروژه حفاظت از يوزپلنگ آسيايي ازلحاظ حجم عمليات انجام گرفته و دستاوردهاي آن، در بيشتر زمينه‌ها عملكرد خوبي داشته و به موفقيت‌هاي زيادي نيز نايل شده است. ليكن، هنوز تلاش‌هايي براي حفظ ثبات جمعيت يوزپلنگ در كشور و تضمين بقاي بلندمدت آن نياز است. اين پروژه، 7سال پر فراز و نشيب را طي كرد تا اينكه در خرداد ماه 1387 رسما به پايان رسيد. با پايان رسمي اين پروژه، تلاش‌ها براي تمديد آن آغاز شد. متخصصين بين‌المللي از اتحاديه جهاني حفاظت (IUCN) به ايران آمدند تا عملكرد و دستاوردهاي اين پروژه را ارزيابي كنند و با يك جمله، نتيجه نهايي ارزيابي خود را اعلام كردند:((پروژه حفاظت از يوزپلنگ آسيايي نه تنها اثر چشمگيري در حفاظت از يوزپلنگ آسيايي در ايران داشته، بلكه مي‌تواند به‌عنوان مدلي از يك پروژه حفاظتي موفق نه فقط در ايران، بلكه فراتر از مرزهاي كشور در سطح خاورميانه مطرح باشد.))
به همين خاطر، برنامه عمران ملل متحد دوباره اين پروژه را به مدت 4 سال تمديد كرد و هدف آن تضمين بقاي يوزپلنگ آسيايي در آخرين پناهگاه آن در قاره كهن است.
وضعيت فعلي
امروزه يوزپلنگ ايراني يكي از در معرض خطرترين حيوانات دنياست. جمعيت اين حيوان در حدود 70 تا 100 قلاده تخمين زده ميشود كه به بيابان‌هاي دشت كوير در نيمه شرقي كشور محدود شده و درمناطق زير پراكنش دارد:شمالي پناهگاه حيات وحش مياندشت خراسان منطقه حفاظت شده آريز و بافق در استان يزد پناهگاه حيات وحش دره انجير در استان يزد پناهگاه حيات وحش ناي‌بندان در استان يزد پارك ملي كوير در جنوب ورامين و گرمسار. پارك ملي خارتوران درجنوب شاهرود منطقه شكارممنوع عباس آباد نايين منطقه حفاظت شده كالمند يزد منطقه شكارممنوع دربند راور كرمان پارك ملي سياهكوه اردكان منطقه شكار ممنوع بهكده رضوي منطقه آزاد بهاباد يزد منطقه سفيدكوه آرسك دامغان منطقه رفسنجان كرمان
امروزه نسل يوزپلنگ ايراني در حال انقراض است. سريعترين حيوان روي زمين با سرعت به سمت انقراض مي‌دود مگر اينكه انسان كمك كند كه اين گونه حفظ شود. آينده يوزپلنگ در آسيا در دستان ما ايرانيان است!
2) لاك پشت هاي پوزه عقابي
لاک پشت منقار کوتاه یا پوزه عقابی Eretmuchelys imdricata-
بیش از دویست میلیون سال است که لاک پشت های دریایی در آب های نواحی گرمسیری و فلات قاره زندگی می کنند.جانوران عظیم الجثه ای که انگشتان دست و پاهایشان به باله های شنا تغییر شکل یافته و از آنها شناگران ماهری ساخته است.پنج نوع از هشت نوع لاک پشت های دریایی که در جهان وجود دارد در آب های خلیج فارس و دریای عمان زندگی می کنند.یک نوع از آن چهارگونه،لاک پشت پوزه عقابی (Hawksbill Turtle) است که به شدت در خطر انقراض قرار دارد.این لاک پشت در خلیج فارس از هم نوعان خود در جهان کمی کوچکتر و کم وزن تر است.طول متوسط لاک آنها بین 70 تا 80 سانتی متر،پهنای آن 60 تا 70 سانتی متر و وزن متوسط آنها 40 کیلوگرم است.عمده غذای لاک پشت های پوزه عقابی شامل اسفنج ها،مرجان های نرم و حلزون های دریایی است.به همین علت آرواره هایشان به شکل منقار عقاب درآمده است.آنها آب مورد نیاز را از موادی که می خورند به دست می آورند و نمک اضافی را از طریق غده های نمک که در گوشه عقبی چشمشان قرار دارد دفع می کنند.تخم گذاری لاک پشت های پوزه عقابی زودتر از گونه های دیگر آغاز می شود.از ابتدای فصل بهار تخم گذاری شروع و تا پایان فصل ادامه می یابد.آنها در فصل تخم گذاری معمولاً دو و گاهی سه بار به فاصله دو هفته به ساحل می آیند و عمل تخم گذاری را تکرار می کنند.لاک پشت ها معمولاً شب به ساحل می آیند.نرها هرگز به ساحل زادگاهشان بر نمی گردند ولی لاک پشت های ماده پس از رسیدن به سن بلوغ(معمولاً پس از 30 سالگی) برای تخم گذاری به همان ساحلی بر می گردند که در آن زاده شده اند و به احتمال بسیار زیاد همه تخم گذاری های بعدی نیز در همان ساحل زادگاه صورت می گیرد.لاک پشت ماده وقتی تصمیم به تخم گذاری می گیرد به ساحل آمده و پس از پیدا کردن مکان مناسب و امن با باله هایش شروع به کندن یک چاله می کند.عمق یک چاله حدود 40 تا 50 سانتی متر است.پس از آن شروع به تخم گذاری می کند و در طی نیم ساعت حدود 100 تخم می گذارد.در پایان کار روی تخم ها را با ماسه می پوشاند و به دریا بر می گردد.کل این فرآیند 2 تا 5/2 ساعت زمانی می برد.نوزادها پس از 45 تا 75 روز از تخم بیرون آمده و با تلاش و زحمت فراوان خود را از میان شن و ماسه به بیرون می کشند.بچه لاک پشت ها موقع بیرون آمدن از تخم 5 سانتی متر طول دارند و وزن آنها کمتر از 20 گرم است.نوزادها بعد از بیرون آمدن از میان ماسه ها به طرف روشن ترین افق یعنی دریا حرکت می کنند.نورهای مصنوعی(شر و روستاها و...)می تواند آنها را گمراه کند و از مسیرشان منحرف شوند!مرغ ها و پرندگان دریایی،لاشخورها،خرچنگ ها و... از دشمنان بچه لاک پشت ها هستند و قبل از رسیدن به دریا ممکن است آنها را شکار کنند.حتی پس از رسیدن به دریا هم خطرات زیادی آنها را تهدید می کند و تنها عده کمی از بچه لاک پشت ها (حدود یک درصد آنها)به بلوغ می رسند.این لاک پشت ها هستند که سالیان دراز در زیستگاه عظیم و سرشار خویش – دریا – خواهند زیست و تداوم زندگی نسل لاک پشت را واقعیت خواهند بخشید.
